18. desember 2025
Frå floge til floge har denne fienden herja i Afrika: No er sigeren mot sovesjuke rett rundt hjørnet
I meir enn eit hundreår var afrikansk sovesjuke ein dødsdom. No har Kenya som det tiande landet i Afrika utrydda sjukdommen – og resten av Afrika er tett på å følgje etter.
Først får ein feber, så ein kraftig hovudpine. Kroppen blir tung, tankane sløve, og dei fleste trur at dei har influensa eller malaria. Men det er ikkje alminneleg sjukdom dei er råka av.
Det heile skuldast ein parasitt som er i gang med å formeire seg i blodet og infiltrere alle kroppen sine organ. Ein får problem med hjartet, levera og nyrene, og til slutt når parasitten til hjernen og lammar heile sentralnervesystemet.
Sjukdommen blir kalla afrikansk sovesjuke, sidan pasienten ender med å falle i ein djup søvn som dei aldri vaknar frå igjen.
Sovesjuka er også ein del av eit mørkt kapittel av kolonihistoria. Dei lokale hadde i generasjonar unngått områda der tsetsefluga levde, men kolonimaktene tvang dei ut for å dyrke på åkrane og jobbe på plantasjar. Dette skapte epidemiane som herja kontinentet på 1900-talet.
Etter at sjukdommen hadde blitt kraftig slått ned fleire gonger, vendte den tilbake på 1970-talet. I 1998 vurderte ein at det var fleire enn 300.000 sjuke som ikkje var diagnostiserte eller behandla, i 36 afrikanske land.
I dag er det under 600 nye tilfelle i året, der over halvparten er i Den demokratisk republikken Kongo – og noko tyder på at sjukdommen snart kan vere fortid på det afrikanske kontinentet. På dei siste fem åra har nemleg ei rekke land, som Tsjad, Guinea, Rwanda og Uganda, utrydda sjukdommen.
No har Verdsorganisasjonen for helse (WHO) også erklært at Kenya, som det tiande landet i Afrika, offisielt har eliminert sovesjuke som folkehelseproblem. Det betyr at sjukdommen i praksis er utrydda i landet, etter meir enn ti år utan nye tilfelle.
– Det er ei enorm prestasjon. Folk som lever i risiko kan no vere meir optimistiske og tru på at dei vil ha ein mykje lågare risiko for å bli smitta, seier Joseph Ndung’u, som er med på ei forbinding frå Nairobi. Han er regional direktør for organisasjonen FIND i Kenya. Dei utviklar nye diagnostiske løysingar til sjukdommar i låginntektsland.
– Sjukdommen var eit alvorleg problem – ikkje berre i Kenya, men i mange afrikanske land, fortel han.
Frå dødsdom til diagnose på 15 minutt
For Joseph Ndung’u markerer milepålen i Kenya kulminasjonen på eit heilt arbeidsliv. Då han som ung forskar begynte å arbeide med sovesjuke på 1980-talet, var det nesten umogleg å diagnostisere sjukdommen i tide.
– Det fanst berre avgrensa diagnostiske metodar, så det har vore vanskeleg å identifisere dei smitta, seier han.
Det er også heilt avgjerande å få diagnosen, slik at ein kan bli behandla i tide, forklarer Joseph Ndung’u:
– Dersom ein får diagnosen tidleg, har parasittane ofte ikkje nådd hjernen, og behandlinga er derfor ikkje så aggressiv. Det er derfor mykje tryggare å bli behandla. Dersom ein blir diagnostisert seint, og parasittane er i hjernen, er behandlinga veldig aggressiv og risikabel.
Før i tida kravde det både spesielt utdanna helsepersonale som kunne analysere blodprøvar under mikroskop for å finne parasitten, og at ein tok smertefulle spinalvæskeprøvar for å stille diagnosen. Dette var vanskeleg i avsidesliggande område, der sjukdommen ramma hardast.
Det store gjennombrotet kom i 2012 då FIND utvikla den første hurtigtesten mot sovesjuke. Den var både billig og brukarvennleg, og kravde berre blod frå ei fingerstikk. Etter 15 minutt hadde ein eit resultat. Testen var også banebrytande fordi den kunne oppbevarast ved stovetemperatur og ikkje var avhengig av elektrisitet. For første gong kunne helsearbeidarane ute i landsbyane finne og behandle pasientar før sjukdommen utvikla seg.
Men den nye testen var berre begynninga. No var det behov for eit massivt opplysningsarbeid for å få folk til å bli testa.
– Mange visste ikkje kva som feila dei, og dei mistenkte ikkje sovesjuke. Derfor blei dei ikkje testa, seier Joseph Ndung’u.
I fleire tiår har folk vore så redde for behandlinga av sovesjuka at dei ikkje gjekk til legen for å få ein diagnose. Den einaste behandlinga ein kunne gi på den tida var nemleg både risikabel og giftig.
– Etter kolonitida blei sovesjuka behandla med Melarsoprol – eit arsenikkbasert preparat utvikla på 1940-talet. Det gjorde folk friske, men det var så giftig at det også drap 5 prosent av dei, fortel Chirac Bulanga Milemba frå Den demokratiske republikken Kongo. Han jobbar for DNDi, eit forskingssamarbeid som står bak utviklinga av nye behandlingar mot dei neglisjerte tropesjukdommane.
Den arsenikkbaserte behandlinga drap ein av fem pasientar, og var så smertefull at pasientane skildra det som «eld i blodårene».
Sovesjukas mørke historie
Då dei europeiske kolonimaktene på slutten av 1800-talet og begynninga av 1900-talet begynte å dele det afrikanske kontinentet mellom seg, vart lokalbefolkningane drivne vekk frå landsbyane deira, og ut til nye område som skulle brukast til åkrar og plantasjar. Mange av desse områda var heim til tsetsefluga – den vesle, stikkande fluga som spreier sovesjuke. Dei lokale hadde derfor unngått å busetje seg dei i fleire hundreår, men måtte no flytta ut der.
Det som følgde var ein katastrofe for dei fordrivne afrikanarane.
I det britisk-kontrollerte Uganda døydde fleire enn 250.000 av sovesjuke på berre fem år. Då ein fann ut at tsetsefluga var smitteberaren, gjekk kolonimaktene hardt til værs. Tsetseflugene og andre dyr ein frukta kunne vere berarar av sjukdommen vart slåtte i hel, og tusenvis av folk vart samla tett i leirar. Det var også her ein starta jakta på ein kur mot sovesjuke, der arsenikk vart brukt som behandling for første gong.
I fleire tiår gjentok historia seg. I Fransk Ekvatorial-Afrika – det som no er Tsjad, Kamerun, Den sentralafrikanske republikk, Gabon og Republikken Kongo – iverksette det franske militæret store medisinske kampanjar mellom 1920- og 1950-åra. Folk vart tvungne til å la seg behandle med medisin mot sovesjuke. Mange av desse legemidla var livsfarlege, og opp mot kvar femte pasient fekk kaldbrann, vart blinde – eller døydde.
Desse tiåra med tvangsmetodar og farleg tvangsmedisinering sette djupe spor i befolkninga, og mange vart mistruiske og skeptiske overfor myndigheiter, legar og moderne behandling. Denne mistilliten i samfunnet lever framleis i nokre lokalsamfunn meir enn hundre år seinare.
Eit vakent auge held sjukdommen nede
Det er heilt avgjerande å halde eit vakent auge med afrikansk sovesjuke for å halde sjukdommen i sjakk, påpeiker Chirac Bulanga Milemba:
– Overvakinga av sjukdommen er no ein del av allmenn praksis på helseklinikkar, slik at ein kan oppdage nye tilfelle tidleg og reagere raskt.
Historisk sett har det nemleg fleire gongar følgd dødelege epidemiar etter periodar der ein har lukkast med å få sjukdommen under kontroll.
Mellom anna på midten av 1960-talet, der ein hadde fått sovesjuka under kontroll med færre enn 5000 årlege tilfelle. Då mista sjukdommen gradvis merksemd, og ein lempa på sjukdomsovervakinga. Derfor vendte sjukdommen sterkt tilbake i løpet av 1970-talet. Dette førte til dei høge smittetala som ein såg i 1998, med over ein kvart million smitta.
Interessen frå pengesterke donorar og globale helseorganisasjonar kan nemleg begynne å forsvinne når det ikkje lengre blir registrert nye tilfelle. Dei rettar raskt blikket mot den neste sjukdommen som også krev merksemd og handling.
Derfor åtvarar Chirac Bulanga Milemba om at ein ikkje må miste grepet om sovesjuke igjen.
– Me skal halde fast ved engasjementet gjennom overvaking av sjukdommen, kapasitetsbygging i helsesystemet og vidare forsking. Det å nå dei siste pasientane som bur i veldig avsidesliggande landsbyar med avgrensa tilgang til legehjelp, er alltid det vanskelegaste, seier han.
Frå giftige sprøyter til éi enkel pille
Etter fleire tiår med den giftige arsenikkmedisinen, kom det i 2009 ein tryggare kombinasjonsbehandling kalla NECT. Sjølv om denne trygge og effektive behandlinga var eit viktig framsteg i utviklinga, så var det framleis ei komplisert behandling. Behandlinga kravde 14 intravenøse behandlingar i sju dagar på eit sjukehus, noko som er både dyrt og vanskeleg for dei som er fattige, og som ikkje får moglegheit til å gå på jobb eller passe åkrane sine i mellomtida.
I 2018 kom eit lenge venta gjennombrot: Fexinidazole, den første oralmedisinen som pasientane kunne ta heime. Dette er no den føretrekte behandlinga av sovesjuke.
Bak utviklinga av både diagnostiske metodar og medisin står eit unikt globalt partnarskap mellom helseorganisasjonar som FIND, DNDi, WHO, helseministrar frå dei afrikanske landa, og store fond som Gates Foundation, som donerer pengar til forskinga.
Om ikkje så lenge kan det også vere ei ny banebrytande behandling på marknaden. Med preparatet Acoziborole kan ein behandle sovesjuke med éi enkelt pille – og resultata ser lovande ut. Med pilla vil ein kunne behandle alle pasientar – også dei som det berre er mistanke om smitte. DNDi forventar at behandlinga blir godkjend neste år av Det europeiske legemiddelbyrået.
Frå sjukdom og frykt til håp og fred
Suksessen i Kenya viser kva eit tett samarbeid mellom nasjonale myndigheiter, internasjonale forskingsinitiativ og lokalsamfunn kan utrette.
– Det store framsteget skuldast at me har gjort diagnostikk og behandling tilgjengeleg for alle – også i dei fattigaste samfunna, seier Joseph Ndung’u.
Og kampen mot afrikansk sovesjuke kan ikkje undervurderast, understrekar Chirac Bulanga Milemba:
– Lokalbefolkninga opplever no ei friheit frå ein sjukdom som ein gong var dødeleg og øydeleggande. No kan familiar fokusere på utdanning og kvardagen i staden for å kjempe mot sjukdom.
For Joseph Ndung’u, som har vigt karrieren sin til å kjempe mot sjukdommen, betyr utryddinga av afrikansk sovesjuke i Kenya at han i dag kan sjå livsverket bere frukt:
– Eg kan gå av med pensjon med ære, fordi sjukdommen eg har jobba med sidan eg forlét universitetet, no nærmar seg ei avslutning.
